آسیب‌های زیست محیطی وابستگی سرزمینی ایران به نفت

ایران به عنوان یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان نفت در جهان، در طول تاریخ معاصر خود به شدت به منابع نفتی وابسته بوده است. به ویژه وقوع شوک‌های قیمتی نفت در اوایل دهه ۵۰، نه تنها باعث ابتلای ایران به طور گسترده طی چند دهه به بیماری مخرب هلندی شده، بلکه باعث بروز پدیده‌های مخرب متعددی مانند؛ بسط ناکارآیی، وقوع اثر برون‌رانی بخش خصوصی، بروز پدیده نفرین منابع و … شده است. 

وابستگی گسترده به نفت علاوه بر تأثیرات اقتصادی و سیاسی متعدد، آسیب‌های زیست محیطی قابل‌توجهی را نیز به همراه داشته است. در این مقاله، به بررسی آسیب‌های محیط زیستی ناشی از وابستگی سرزمینی ایران به نفت پرداخته می‌شود.

البته لازم به ذکر است که آنچه مانع رشد اقتصادی می‌شود، صرف وجود منابع نیست، بلکه انتخاب رویکرد مناسب و تعامل میان منابع طبیعی وافر با عوامل متعدد دیگر است. می‌توان گفت کشوری که سیاست‌های آینده‌نگرانه دارد، قادر است که بخش عمده‌ای از عواید این منابع خدادادی را ذخیره کرده و برای آینده کشور سرمایه‌گذاری کند. لذا این کشور توانایی ثروتمند شدن در بلندمدت را دارد.یکی از پیامدهای مهم استخراج و پالایش نفت، آلودگی منابع آبی کشور است.

نشت نفت و مواد شیمیایی حاصل از فرآیند پالایش و فاضلاب‌های صنعتی به رودخانه‌ها و دریاچه‌ها، سلامت اکوسیستم‌های آبی را تهدید می‌کند. این آلودگی می‌تواند به مرگ و میر موجودات آبزی و کاهش تنوع زیستی منجر شود.

زمانی که نفت وارد محیط آبی می‌شود، به شکل‌های متفاوتی از جمله فیزیکی، شیمیایی و فرایندهای زیستی دچار تغییر و تحول می‌شود و بر محیط آبی اثر می‌گذارند. به محض ورود آلودگی نفتی به محیط‌های آبی، فرآیند تغییرات فیزیکی و شیمیایی آغاز می‌شود و این مراحل شامل مراحل تبخیر، گسترده شدن یا انتشار، امولسیون‌سازی، تجزیه و فساد، تبادل‌های هوایی و دریایی و ته‌نشینی می‌شود. اکسیداسیون شیمیایی برخی از ترکیبات نفت اغلب به کمک نور خورشید صورت می‌گیرند.

ترکیبات تجزیه شده این فرایندها شامل توده‌های شناور قیر مانند، حل شدگی و ذره ذره شدن مواد هیدروکربنی در ستون و سطوح آبی در بستر دریا می‌شوند. همراه فرآیندهای فیزیکی و شیمیایی، فرایند زیستی نیز به آرامی به‌صورت می‌پذیرد. از مهمترین فرایندهای زیستی می‌توان به تجزیه مواد نفتی توسط میکرو ارگانیسم‌ها و تبدیل به دی‌اکسید کربن و یا مواد آلی در فاز حد واسط، اکسیداسیون، حمل به سطوح بالای آب توسط ارگانیسم‌های بزرگ و متابولیت‌ها، ذخیره‌سازی و تخلیه اشاره کرد.فعالیت‌های استخراج نفت و گاز به تولید گازهای گلخانه‌ای و به تبع آن، تغییرات اقلیمی منجر می‌شود.

ایران به عنوان کشوری با اقلیم‌های متنوع، از تغییرات دما، بارش و الگوهای آب و هوایی آسیب می‌بیند که این موضوع می‌تواند تهدیدی برای کشاورزی و منابع طبیعی باشد. گفتنی است، گازهای آلاینده مهم شامل دی‌اكسیدكربن، مونواكسید كربن، متان، كربن‌های آلی فرار VOC، اكسیدهای نیتروژن، اكسیدهای گوگرد و سولفید هیدروژن می‌باشند. حجم مواد انتشار یافته در جو و آثار آن به ماهیت فرآیند بستگی دارد.تغییرات اقلیمی در اثر به هم خوردن توازن انرژی ورودی و خروجی از جو زمین در اثر افزایش انتشار گازهای گلخانه‌ای اتفاق افتاده است که خود را به صورت افزایش متوسط دمای زمین، کاهش بارش در مناطق خشک، افزایش سطح آب‌های آزاد در اثر انبساط حرارتی آب اقیانوس‌ها و ذوب شدن یخ‌های قطبی نشان می‌دهد و اثرات و پیامدهای منفی بر بخش‌های مختلف خواهد داشت.به دنبال فعالیت‌های نفتی، بسیاری از زیستگاه‌های طبیعی در اقصی نقاط کشور تخریب شده‌اند. این تخریب‌ها شامل از بین رفتن جنگل‌ها، مراتع و خاک‌های حاصلخیز است که به انقراض گونه‌های گیاهی و جانوری و کاهش کیفیت زندگی محلی‌ها منجر می‌شود.صنعت نفت و گاز، صنعتی جهانی است كه فعالیت‌هایش در هر نقطه از جهان و در هر گونه آب و هوا، از قطب گرفته تا بیابان، از جنگل‌های حاره‌ای تا بیشه‌زارهای معتدل و در دل دریاها انجام می‌پذیرد.

با توجه به رشد اقتصادی كشورهایی نظیر چین و هند و نیاز روزافزون آن‌ها به انرژی، میزان تقاضا و مصرف نفت و گاز افزایش خواهد یافت. لذا چالش موجود، رفع نیازهای انرژی جهان با كمترین اثرات نامساعد زیست محیطی می‌باشد. البته، بهره‌برداری از مخازن نفت و گاز هیچ‌گاه بدون اثرات جانبی اكولوژیكی صورت نگرفته است؛ نشت مواد آلوده‌كننده، آسیب رساندن به زمین‌های اطراف، آتش‌سوزی و آلودگی آب و هوا در نقاط مختلف مشاهده شده‌اند.

فرآیندهای اكتشاف و استخراج نفت و گاز می‌تواند آثار زیست محیطی گوناگونی درپی داشته باشند كه بسته به مرحله فرآیند، پیچیدگی و حجم پروژه، ماهیت و حساسیت محیط اطراف، میزان اثربخشی طرح و برنامه، روش‌های پیشگیری از آلودگی و تكنیك‌های كنترل و كاهش اثرات، می‌توانند متغیر باشند. البته تلاش‌های زیادی در جهت توسعه سیستم‌های مدیریتی، روش‌های عملیاتی و فن‌آوری مهندسی به منظور كاهش آثار زیست محیطی صورت گرفته و به میزان قابل توجهی میزان خسارات زیست محیطی را كاهش داده است.

فعالیت‌های مربوط به اكتشاف و استخراج می‌توانند آثار گوناگون انسانی، اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و اثراتی بر جو، آبزیان، جانوران خشكی و بطور كلی زیست كره بر جای بگذارند.

اولین مراحل در اكتشاف ذخایر نفت و گاز (مطالعات اولیه، نقشه‌برداری هوایی، لرزه‌نگاری و حفاری اكتشافی) كوتاه مدت هستند، اما در صورت اكتشاف موفقیت‌آمیز، ماهیت پروژه طولانی‌تر شده و تبدیل به برآورد، توسعه و پس از آن استخراج می‌شود. با برنامه‌ریزی، طراحی و كنترل صحیح عملیات در هر فاز، آثار نامطلوب قابل پیشگیری و كاهش هستند.

انتشار نفت در آب‌های آزاد و شیرین یک خطر جدی است که دامنه وسیعی از ریزارگانیسم‌ها که مرتبط با زنجیره غذایی هستند، تاجانوران آبزی بااهمیت را تحت تاثیر قرار می‌دهد. نفت منتشرشده می‌تواند تخریب فیزیکی حیات وحش و زیستگاه آن‌ها یا مسمومیت ارگانیسم‌ها را منجر شود. شدت و حدّت تخریب‌ها به فاکتورهای مختلفی از جمله، خواص فیزیکی نفت، نوع و تیپ نفت و نیز فعالیت‌های طبیعی آبی و جوی بستگی دارد. باید توجه داشت كه می‌توان پیامدهای احتمالی و آثار نامطلوب تمام مراحل اكتشاف و تولید را پیش از شروع پروژه، به صورت سیستماتیك ارزیابی كرده و اقدامات مناسب را انجام داد.

استخراج نفت و گاز می‌تواند به بروز زلزله‌های کوچک و بزرگ در نواحی مختلف کشور منجر شود. به ویژه در مناطق خاصی که لایه‌های زمین تحت فشار قرار می‌گیرند، این موضوع به افزایش خطرات جانی و مالی می‌انجامد.

افزایش نیاز انسان‌ به انرژی و عطش بی‌پایان رسیدن به منابع انرژی، افزایش تعدد زمین‌لرز‌ه‌هایی با منبع انسانی در آینده دور از تصور نیست. حداقل در دو مورد از بزرگ‌ترین زلزله‌های چند سال گذشته یعنی زلزله‌ی ۷.۹ ریشتری ونچوآن چین در سال ۲۰۰۸ و زلزله‌ی ۷.۸ ریشتری نپال در سال ۲۰۱۵، دانشمندان ردپای فعالیت‌های انسانی را پیدا کرده‌اند. در بیشتر مواقع فعالیت‌های انسانی تأثیر بسزایی در تحریک لرز‌ش‌های زمین ندارند. با این حال اگر این فعالیت‌ها در نزدیکی گسل‌های فعال باشند، با کوچک‌ترین تحریکی می‌توان واکنش‌های شدیدی را انتظار داشت.

آلودگی‌های ناشی از فعالیت‌های نفتی به گسترش بیماری‌هایی مانند سرطان، مشکلات ریوی و دیگر بیماری‌های مزمن در جمعیت‌های محلی منجر می‌شود. این واقعیت فشار زیادی بر سیستم بهداشت و درمان کشور وارد می‌کند.

آلودگی‌های نفتی باعث ایجاد سرطان، مسمومیت‌های خیلی شدید و بیماری‌های پوستی می‌شود. کسانی که در مناطق آلوده به آلودگی نفتی شنا می‌کنند دچار بیماری‌های پوستی خیلی سختی می‌شوند. وابستگی به نفت به ناپایداری اقتصادی منجر می‌شود، به طوری که تغییرات قیمت نفت می‌تواند اثرات عمیقی بر اقتصاد کشور داشته باشد. این ناپایداری به منابع محیطی نیز آسیب می‌زند، زیرا در دوران رکود، سرمایه‌گذاری در پروژه‌های محیط زیستی کاهش می‌یابد.

درآمدهای نفتی فرصت‌هایی در زیرگروه‌های خدمات فراهم می‌کند که با رونق صادرات نفت و گاز، گسترش می‌یابند. به زعم این کارشناسان، شغل‌های ایجاد شده در این حوزه پایداری مناسبی ندارند و با کاهش درآمدهای نفتی از بین می‌روند. تجربه ۵۰ سال گذشته کشور نشان از ناپایداری این رشد دارد. رشد اقتصادی حاصل از درآمدهای نفتی در رشد بلندمدت تاثیرگذار نخواهد بود.

اگر به دنبال رشد پایدار در کشور هستیم علاوه بر سازمان‌دهی ساختار تولید لازم است تا انباشت دانش در محصولات تولیدی جامعه نیز صورت بگیرد. در نهایت، وابستگی سرزمینی ایران به نفت نه تنها بر اقتصاد کشور تأثیرگذار است، بلکه معضلات جدی محیط زیستی را نیز به همراه دارد. برای مقابله با این مشکلات، ایران نیازمند یک برنامه جامع جهت کاهش وابستگی به نفت و افزایش سرمایه‌گذاری در انرژی‌های تجدیدپذیر و پروژه‌های حفاظت از محیط زیست است.

لازم است که سیاست‌گذاران در تصمیمات خود به حفظ محیط زیست توجه ویژه‌ای داشته باشند تا آینده‌ای پایدار برای نسل‌های آینده فراهم کنند.

* علی محمدی‌پور پژوهشگر انجمن اقتصاد انرژی ایران و عضو انجمن آموزش محیط زیست و توسعه پایدار ایران