سناریوهای ژئوپلیتیکی در روابط ایران و افغانستان| سایه سنگین چالش‌های امنیتی بر همکاری اقتصادی

بازار؛ گروه بین‌الملل: در سال‌های اخیر، مقامات ایران و افغانستان بارها آمادگی خود را برای تقویت روابط تجاری و اقتصادی دوجانبه و بحث در مورد ساخت گمرک جدید و امضای قرارداد کشاورزی اعلام کردند. اما تنش‌ها بین ایران و افغانستان بر سر اشتراک آب برای بیش از یک دهه ادامه داشته و پس از بازگشت گروه طالبان به قدرت در آگوست ۲۰۲۱ تشدید شده است. مقامات ایرانی بارها از دولت طالبان خواسته‌اند که آب رودخانه هیرمند را بر اساس مصوبه ۱۹۷۳ هیرمند به ایران رها کند. معاهده آب رودخانه‌ای که افغانستان را ملزم می‌کند سالانه ۲۶ متر مکعب آب در ثانیه یا ۸۵۰ میلیون متر مکعب آب به ایران برساند.

همچنین، دولت طالبان اخیراً درخواست ایجاد دفتر نمایندگی اقتصادی در بندر چابهار را داده است که در دیدار هیئتی از وزارت صنعت و بازرگانی افغانستان و دبیر شورای عالی مناطق آزاد ایران در سوم مارس ارائه شد. ایران بندر چابهار در جنوب شرقی استان سیستان و بلوچستان خود را با کمک هند در سال ۲۰۱۷ افتتاح کرد و به طور قابل توجهی اتکای افغانستان به بندر کراچی پاکستان را کاهش داد. چابهار به عنوان یک مسیر جایگزین حیاتی برای تجارت افغانستان عمل می‌کند. چابهار برای ایران و سایر کشورهای منطقه به ویژه هند از اهمیت راهبردی برخوردار است. تهران و دهلی‌نو در ژانویه ۲۰۲۴ توافقنامه توسعه بندر چابهار را نهایی کردند.

در ژوئیه ۲۰۲۳، تهران و طالبان خط آهنی را افتتاح کردند که شهر خواف ایران را به هرات در غرب افغانستان متصل می‌کند و می‌تواند سالانه ۵ میلیون تن کالا و یک میلیون مسافر را حمل کند. صادرات ایران به افغانستان تقریباً ۲ میلیارد دلار در سال است که عمدتاً شامل ماشین آلات، مصالح ساختمانی، مواد غذایی و نفت است. در مقابل، صادرات سالانه افغانستان به ایران تنها ۳۰ میلیون دلار است.در طول یک نمایشگاه چهار روزه تجارت افغانستان و ایران که در ۱۰ مارس در کابل به پایان رسید، دو کشور ۳۰ قرارداد را برای افزایش همکاری در پروژه‌های حمل و نقل و زیرساخت، از جمله اتصال ایران به شهر شمالی مزار شریف افغانستان و در نهایت به آسیای مرکزی و چین امضا کردند.

ایران بندر چابهار در جنوب شرقی استان سیستان و بلوچستان خود را با کمک هند در سال ۲۰۱۷ افتتاح کرد و به طور قابل توجهی اتکای افغانستان به بندر کراچی پاکستان را کاهش داد. چابهار به عنوان یک مسیر جایگزین حیاتی برای تجارت افغانستان عمل می‌کند

با وجود روابط نزدیک، اختلافاتی نیز بین دو کشور وجود دارد. ایران بارها بر احداث حصار مرزی برای کنترل ورود مهاجران و مواد مخدر و رفع نگرانی‌های امنیتی تاکید کرده است. ورود قابل توجه مهاجران افغان نگرانی‌های اقتصادی و امنیتی در ایران را افزایش داده است و درخواست‌هایی را برای اخراج افغان‌های غیرقانونی برانگیخته است. مقامات ایرانی از برنامه‌هایی برای اخراج میلیون‌ها پناهجوی افغان «غیرقانونی» خبر دادند. طالبان و مقامات مرزی ایران در روز ۱۱ مارس طی نشستی در استان هرات در غرب افغانستان، راه‌های رسیدگی به تنش‌های مرزی و بهبود روابط دوجانبه را بررسی کردند. آن‌ها همچنین به ساخت جاده توسط ایران و مسائلی در گذرگاه مرزی اسلام قلعه پرداختند.

براساس گزارش اسپیشیل اوراسیا؛ پویایی روابط ایران و افغانستان از زمانی که طالبان در سال ۲۰۲۱ قدرت را دوباره در افغانستان به دست آورد، به طور قابل توجهی تغییر کرده است. اگرچه ایران از به رسمیت شناختن رسمی دولت طالبان خودداری کرده، اما با ایجاد چارچوب‌های همکاری برای تجارت، ترانزیت و سایر تعاملات دوجانبه، به طور عملی وارد عمل شده است. رویدادهای سیاسی و دیپلماتیک اخیر نیز بر ماهیت پیچیده روابط ایران و افغانستان تاکید دارد. بیشتر تحولات کلیدی اقتصادی دوجانبه شامل توافقات در مورد پروژه ترانزیت چابهار و تقویت ارتباط ریلی از طریق خط آهن خواف – هرات است. تمرکز ایران بر سرمایه‌گذاری زیرساختی در افغانستان، تقویت مسیرهای تجاری، کاهش فشارهای اقتصادی منطقه‌ای و حمایت از اتصال افغانستان به بازارهای جهانی است.

سناریوی ژئوپلیتیک ایران و افغانستان

روابط دیپلماتیک و همسویی سیاسی: تعامل دیپلماتیک تهران با کابل محتاطانه و در عین حال دارای جهت گیری استراتژیک بوده و هدف آن حفظ منافع خود علیرغم موضع ایدئولوژیک طالبان است. تعاملات عملگرایانه در تجارت، همکاری‌های امنیتی و پروژه‌های زیربنایی، رویکرد محدود دولت ایران را نسبت به به رسمیت شناختن رسمی متعادل می‌کند. دولت تهران انعطاف محدودی در تغییر موضع خود در قبال افغانستان نشان داده است، با این حال برای رسیدگی به چالش‌های مهاجرت افغانستان و امنیت مرزی با فشارهایی مواجه است. پاسخ‌های متفاوت جناح‌های سیاسی افغانستان، اختلافات داخلی را برجسته می‌کند و بر تأثیر ایران بر چشم‌انداز سیاسی افغانستان با توجه به حضور چشمگیر جامعه شیعه در این کشور تأکید می‌کند.

دولت تهران انعطاف محدودی در تغییر موضع خود در قبال افغانستان نشان داده است، با این حال برای رسیدگی به چالش‌های مهاجرت افغانستان و امنیت مرزی با فشارهایی مواجه است.

همکاری اقتصادی و سرمایه گذاری: همکاری‌های اقتصادی ایران و افغانستان همچنان جزء حیاتی روابط دوجانبه است که ارتباط منطقه‌ای و رشد اقتصادی را تسهیل می‌کند. پروژه‌های قابل توجه عبارتند از: ۱- پروژه ترانزیت چابهار؛ افغانستان به طور فزاینده‌ای به بندر ایران به عنوان یک مسیر ترانزیتی کلیدی به هند متکی شده است و مسیرهای بحث برانگیزتر از طریق پاکستان را دور می‌زند. ۲- تقویت اتاق بازرگانی مشترک: این ابتکار تجارت و سرمایه‌گذاری فرامرزی را با تمرکز بر بخش‌هایی مانند کشاورزی، ترانزیت و صنایع کوچک برای ادغام بازارهای افغانستان با ایران ترویج می‌کند. ۳-راه آهن خواف- هرات: این توافقنامه راه آهن برای تجارت کابل، تقویت جابجایی کالا و ایجاد اهرم استراتژیک برای ایران بر روی مسیرهای تجاری افغانستان، محوری است.

مهاجرت و امنیت مرزی: ایران با جمعیت مهاجر افغان بین ۳.۸ تا ۵ میلیون نفر در داخل مرزهای خود، با فشارهای اجتماعی-اقتصادی قابل توجهی از سوی مهاجرت افغانستان مواجه است. فشارهای اقتصادی، همراه با تحریم‌ها، به اظهارات علیه مهاجران غیرقانونی دامن زده است و مقامات ایرانی با هدف اخراج تا ۲ میلیون افغانی بدون مدرک، اصطکاک در روابط دوجانبه ایجاد کرده‌اند. این امر روابط را پیچیده‌تر کرده و بر نیاز به یک سیاست امنیتی هماهنگ مرزی برای جلوگیری از تشدید تنش تاکید می‌کند.

اختلافات آب و نگرانی‌های زیست محیطی: مناقشه طولانی مدت بر سر منابع آب رودخانه هلمند همچنان روابط را تیره کرده است. اگرچه معاهده آب رودخانه هیرمند در سال ۱۹۷۳ تخصیص آب خاص به ایران را مشخص می‌کند، اما خشکسالی‌های مکرر و پروژه‌های زیربنایی افغانستان منجر به کاهش جریان آب و ایجاد تنش شده است.

تقویت دیپلماسی فرهنگی: برای مدیریت حساسیت های سیاسی، هم ایران و هم افغانستان می‌توانند دیپلماسی فرهنگی استفاده کنند. مبادلات هنری، برنامه‌های آموزشی و جشنواره‌های فرهنگی راه‌های بالقوه‌ای برای تقویت درک متقابل و تنش‌زدایی در سطح ملی هستند. دیپلماسی اقتصادی، با تمرکز بر ابتکارات بخش خصوصی و مناطق مشترک اقتصادی فرامرزی، می‌تواند ثبات اجتماعی-اقتصادی را در مناطق مرزی ارتقا دهد و امکان یکپارچگی عمیق‌تر و ارتباط فرهنگی را فراهم کند.

موفقیت روابط ایران و افغانستان به توانایی طالبان برای تضمین امنیت در کشور نیز بستگی دارد. فقدان تضمین‌های امنیتی، همراه با افزایش خطر ژئوپلیتیکی، می‌تواند بدبینی تهران را در مورد رهبری طالبان و همکاری با کابل تشدید کند. این امر ممکن است مانع از تلاش‌ها برای تقویت همکاری‌های تجاری و اقتصادی شود.

نتیجه‌گیری

روابط ایران و افغانستان ترکیب پیچیده‌ای از همکاری و رقابت است که ریشه در تاریخ مشترک آن‌ها دارد، اما به دلیل موقعیت‌‍های مختلف سیاسی و چالش‌های اقتصادی گاها با تنش همراه شده است. تعامل عملگرایانه تهران که مشخصه آن سرمایه گذاری‌های اقتصادی و زیرساختی است، با هدف کاهش تأثیر بی‌ثباتی داخلی افغانستان است. برای افزایش انعطاف‌پذیری روابط دوجانبه، هر دو کشور باید به مسائل اساسی از جمله مدیریت امن مرزها، تخصیص منابع آب و روابط فرهنگی-اجتماعی بپردازند. چندین شکل از دیپلماسی و مدیریت مشترک منابع، راه‌های امیدوارکننده‌ای را برای تثبیت و تعمیق روابط ارائه و راه‌های بالقوه‌ای را برای کاهش چالش‌های آینده و تقویت مشارکت متوازن‌تر به هر دو کشور ارائه می‌دهند.

در مقابل، مسائل امنیتی مربوط به گروه‌های تروریستی فعال در افغانستان، تهدیدی قابل توجه برای خاک ایران است که در سال‌های گذشته موج‌های مختلفی از حملات خشونت‌آمیز را تجربه کرده است. موفقیت روابط ایران و افغانستان به توانایی طالبان برای تضمین امنیت در کشور نیز بستگی دارد. فقدان تضمین‌های امنیتی، همراه با افزایش خطر ژئوپلیتیکی، می‌تواند بدبینی تهران را در مورد رهبری طالبان و همکاری با کابل تشدید کند. این امر ممکن است مانع از تلاش‌ها برای تقویت همکاری‌های تجاری و اقتصادی شود.